सुभाष अर्याल
योग शव्दलाई वेद, उपनिषेद, गीता तथा पुराण आदिमा प्राचिन कालदेखि नै व्यवहारमा ल्याइदै आएको छ । भारतीय दर्शनमा योग एउटा अति नै महत्वपूर्ण शव्द हो । आत्म दर्शन तथा समाधिदेखि लिएर कर्मक्षेत्रसम्म योगका व्यापक व्यवहर हाम्रा शास्त्रहरुमा भएका छन् । आधुनिक युगमा विज्ञान तथा प्रविधिको तीव्र विकासले एक स्थानमा बसी मानिस विभिन्न कृयाकलापहरु गर्न सक्ने भएको छ । पहिलेको तुलनामा आज मानिस शारीरिक श्रमबाट टाढिदो अवस्थामा छ । यसले शरिरमा यान्त्रिकता ल्याएको छ र मनलाई तनावग्रस्त बनाएको छ । जीवन पद्धतिमा आएको यो निस्कृयताले मानिसमा अनेकौं रोगहरु देखिएका छन् । सामान्य भाषामा भन्दा आधुनिक युग भनेको HURRY, WORRY, CURRY को जमाना हो । अर्थात धेरैजसो व्यक्तिमा हतारमा रहने, चिन्तित तथा वढी तनावग्रस्त र पत्रु खाना (junk food)खाने बानी भै सकेको छ ।
शारीरिक व्यायाम÷
योगाभ्यासले शारीरिक र मानसिक रुपमा स्वस्थ रहन तथा विशेषतः नसर्ने रोगहरुबाट बच्न फाइदा पु¥याउनुका साथै स्वस्थकर दीर्घजीवन प्रदान गर्ने यथेष्ट वैज्ञानिक प्रमाणहरुको पृष्ठिभूमिमा योगको महत्वको बारेमा जनचेतना वृद्धि गर्नुपर्ने आवश्यकता देखिन्छ । यसको लागि योगका सरल विधिहरुको वारेमा विद्यार्थी लगायत जनसाधारणमा जानकारी पु¥याउन आवश्यक छ । शिक्षण संस्था, सरकारी तथा गैरसरकारी संघसंस्थामा कार्यरत शिक्षक, विद्यार्थी, कर्मचारीका साथै सर्वसाधारणले पनि नियमितरुपमा योग अभ्यास गर्नाले नसर्ने रोग सम्वन्धि समस्यावाट बच्न सकिन्छ । विद्यार्थी जीवनबाट नै नियमित योगअभ्यास गरेमा देशमा शारीरिक तथा मानसिक रुपमा स्वस्थ तथा उर्जाशील नागरिक उत्पादन गर्नसकिन्छ । योगमा अष्टाङ्ग योग यम, नियम, आसनः ,प्राणायाम,प्रत्याहार, धारणा, ध्यान र समाधि यी योगका आठवटै अंग अत्यन्त उपयोगी छन् र सोको विद्यार्थी कालदेखि नै पालना गर्नाले शारीरिक तथा मानसिक रुपमा स्वस्थ्य जीवन यापन गर्न र एकाग्र चित्त भै अध्ययन गर्न मद्दत पुग्दछ ।
योग अभ्यासहरु मध्ये सूर्य नमस्कार मात्र पनि विद्यार्थीहरुलाई नियमित गराउदा उपयुक्त हुन्छ । सूर्य नमस्कार १२ शक्तिशाली योगहरुको सेट हो । एक महान हृदय कसरतको अलावा, सूर्य नमस्कार शरीर र दिमाग मा एक धेरै सकारात्मक प्रभाव को रूपमा पनि परिचित छ।
सूर्य नमस्कार योग बिहान सबेरै खाली पेटमा गरिन्छ । सूर्य नमस्कारको प्रत्येक राउन्डमा दुई सेट हुन्छन र प्रत्येक सेट १२ योग सेट बाट बनेको हुन्छ । तपाईं सूर्य नमस्कार अभ्यास कसरी गर्ने भन्नको लागी धेरै संस्करणहरू पाउन सक्नुहुन्छ । जहाँसम्म, यो एक विशेष संस्करणमा टाँस्न र उत्तम परिणामहरूको लागि यसलाई नियमित रूपमा अभ्यास गर्न सल्लाह दिइन्छ ।
राम्रो स्वास्थ्यको अलावा, सूर्य नमस्कारले यस ग्रहमा जीवन धान्नको लागि सूर्यप्रति कृतज्ञता व्यक्त गर्ने अवसर पनि प्रदान गर्दछ ।
यो व्यायाम १० दिनको लागि १२ राउण्ड सूर्य अभिवादन गर्नुहोस् , त्यसपछि अन्य योग पोज लगाउनुहोस, र त्यसपछि योग निद्राको एक सेटका साथ आराम गर्नुहोस् । तपाईं यो देखेर चकित हुनुहुनेछ कि यो सरल मन्त्रले तपाईंलाई दिनभर फिट, खुशी र शान्त रहन मद्दत गर्दछ ।
सूर्य नमस्कारका अविश्वसनीय फाइदाहरू
१ हृदय स्वास्थ्य कायम राख्न मद्दत गर्दछ
२ स्नायु प्रणाली उत्तेजित गर्दछ
३ मांसपेशिहरू तन्काउन र खुम्चाउन मद्दत गर्दछ
४ तौल घटाउने व्यवस्थापनका लागि उत्कृष्ट व्यायाम मानिन्छ
५ प्रतिरक्षा प्रणाली मजबूत गर्दछ
६ संज्ञानात्मक ्रकार्यहरू बढाउँदछ
७ समग्र स्वास्थ्यमा सुधार गर्दछ, शरीरलाई सुदृढ पार्छ र दिमागलाई आराम दिन्छ
सूर्य नमस्कारका चरणहरु
चरण १. (प्रणाम आसन) ः सिधा उभिएर दुवै हात छातिको अगाडि जोडी ढाड(कम्मर) सिधा राखी नमस्कार गर्ने ।
चरण २. हस्तउत्तानासन ः सास फेर्दै, पाखुरा माथि र पछाडि उठाउनुहोस र बाइसेप्सलाई कानमा नजिक राख्नुहोस ्। यस पोजमा, प्रयास यो छ कि हातको औंलाको टुप्पो सम्म सम्पूर्ण शरीर फैलाउने।
चरण ३ हस्तपाडासन ःबाहिर सास फेर्दै मेरुदण्ड ठाडो पार्दै कम्मरबाट अगाडि बढ्नुहोस् । जब तपाईं पूर्ण रूपमा श्वास छोड्नुहुन्छ, हातहरू तलको खुट्टाहरू छेउमा ल्याउनुहोस्।
चरण ४ अश्व सन्चालन आसनः सास फेर्दै, तपाईंको दाहिने खुट्टा पछाडि धकेल्नुहोस सकेसम्म पछाडि । दायाँ घुँडा भुँडीमा ल्याउनुहोस् र माथि हेर्नुहोस् ।
चरण ५ पर्वतासनः जब तपाईं सास फेर्नुहुन्छ, बायाँ खुट्टा पछाडि लैजानुहोस् र पूरै शरीरलाई सिधा लाइनमा लैजानुहोस् ।
चरण ६ अष्टांग नमस्कार ःबिस्तारै भुइँमा तपाईंको घुँडा तल ल्याउनुहोस् र श्वास छोड्नुहोस् । कूहिनोलाई अलिकता पछाडि लैजानुहोस, अगाडि स्लाइड गर्नुहोस तपाईंको छाती र छेउ भुइँमा आराम गर्नुहोस ्। तपाईंको पछाडिको भागलाई अलिकति बढाउनुहोस् । दुई हात, दुई खुट्टा, दुई घुँडा, छाती र चिउडोले भुइँ छुनु पर्छ ।
चरण ७ भुजंगासन (कोब्रा पोज)ः अगाडि स्लाइड गर्नुहोस् र छातीलाई कोब्रा पोजमा माथि उठाउनुहोस् । तपाईं कानमा दुबै काँधहरूसँग यो पोजमा तपाईंको कुहिनो घुमाउन सक्नुहुन्छ । छत माथि हेर्नुहोस्।
चरण ८ उधो मुख सवानासन (डाउनवर्ड फेसिंग कुकुर पोज)ः बाहिर सास फेर्दै, हिपलाई र टेलबोनलाई माथि उठाउनुहोस् शरीरलाई उल्टो ’ख्’ पोजमा राख्नुहोस् ।
चरण ९ अश्वा सांचलानासन (इक्वेस्टेरियन पोज)ः सास फेर्दै दुई हात बीचको दाहिने खुट्टा अगाडि ल्याउनुहोस् । बाँया घुँडा भुईंमा तल जान्छ । हिप्स तल थिच्नुहोस् र माथि हेर्नुहोस् ।
चरण १० हस्तपाडासन (अगाडि मोड्दै खडा)ः सास बाहिर, बायाँ खुट्टा अगाडि ल्याउनुहोस् । भुइँमा हत्केलाहरू राख्नुहोस् । यदि आवश्यक छ भने तपाई घुँडा घुमाउन सक्नुहुन्छ ।
चरण ११ हस्तउत्तानासन ः सास फेर्दै, मेरुदण्ड माथि रोल गर्नुहोस् । हातहरू माथि उठाउनुहोस् र अलि अलि पछाडि मोड्नुहोस हिपहरूलाई अलि बाहिर तान्नुहोस् ।
चरण १२ ताडासाना ः जब तपाईं श्वास छोड्नुहुन्छ, पहिले शरीरलाई सिधा गर्नुहोस त्यसपछि हातहरू तल ल्याउनुहोस् । यस स्थितिमा आराम गर्नुहोस् र तपाईंको शरीर अवलोकन गर्नुहोस् ।
यसले सूर्य नमस्कारको एक सेट पूरा गर्दछ । चरणहरू दो¥याएर एक सेट पूरा गर्नुहोस् । यस पटक मात्र, बाँया खुट्टा चरण ४ मा पछाडि लिएर र दायाँ खुट्टालाई चरण १० मा अगाडि ल्याउन सुरु गर्नुहोस् । एकचोटि सकिएपछि, तपाईंले सूर्य नमस्कारको एक राउन्ड पूरा गर्नुभयो ।
नोटः योग अभ्यास गर्नाले शरीर र दिव्य विकास गर्न सहयोग पुर्याउँछ तर औषधीको विकल्प छैन । प्रशिक्षित योग शिक्षकको सुपरिवेक्षणमा मात्र योग सिक्न र अभ्यास गर्न यो आवश्यक छ ।